Polacy na Wschodzie

Wilno, leżące na skrzyżowaniu szlaków biegnących z czterech stron świata, od zarania swoich dziejów było ważnym ośrodkiem politycznym, gospodarczym, kulturowym i religijnym tej części Europy. Udokumentowane początki miasta sięgają XIV wieku. Za założyciela miasta uznaje się Wielkiego Księcia Litewskiego Giedymina, który tu właśnie przeniósł stolicę swego państwa. Przełomowy dla dziejów Wilna był rok 1387, kiedy za rządów wnuka Giedymina, Władysława Jagiełły, Litwa przyjęła chrzest. W konsekwencji miasto otrzymało nie tylko biskupstwo z katedrą, ale także prawa magdeburskie. Prawdziwy rozkwit Wilna miał miejsce w XVI wieku – za panowania króla Zygmunta Augusta. Po zjednoczeniu Pogoni z Koroną, które dokonało się na mocy Unii Lubelskiej w 1569 roku, miasto i jego mieszkańcy ulegli stosunkowo szybkiemu procesowi polonizacji. Wilno od III rozbioru Polski weszło w skład Imperium Rosyjskiego, stając się stolicą guberni. XIX wiek stał pod znakiem rusyfikacji Wilna, choć właśnie to miasto było kolebką polskiego romantyzmu. W okresie dwudziestolecia międzywojennego Wilno było miastem wojewódzkim II RP. W czasie II wojny światowej kilkakrotnie zmieniało swoją przynależność państwową: kolejno należało do Republiki Litewskiej, Litewskiej SRR, Komisariatu Rzeszy Wschód. Okupacja sowiecka lat 1940–41 to czas deportacji tysięcy Polaków w głąb Rosji. Okres okupacji niemieckiej lat 1941–44 naznaczony jest zagładą 70 tysięcy wileńskich Żydów. Od lata 1944 Wilno z powrotem stało się stolicą Litewskiej SRR. Do połowy lat 50. w ramach tzw. repatriacji miasto opuściło około 200 tysięcy Polaków. Nieznana jest dokładna liczba Polaków wywiezionych w tym czasie w głąb Związku Radzieckiego. W 1990 roku Litwa jako pierwsza republika wchodząca w skład ZSRR ogłosiła niepodległość. Wilno stało się stolicą Republiki Litewskiej. Wilno zawsze było miastem wielu kultur, narodów i religii; ojczyzną nie tylko dla Litwinów czy Polaków, ale także dla Żydów (Wilno nazywano Jerozolimą Północy), Białorusinów, Rosjan, Karaimów, Tatarów, Niemców i innych mniejszości. Ślady tej wielobarwnej mozaiki widać także dziś. Litwini stanowią bowiem nieco ponad połowę mieszkańców miasta. Około 20 procent dzisiejszych Wilnian przyznaje się do polskości. W Wilnie wydawane są polskie gazety (m.in. „Kurier Wileński”), nadaje polskie radio „Znad Wilii”. Prężną placówką kulturalną miasta jest Dom Kultury Polskiej oraz Instytut Polski. Poza polskimi szkołami istnieje także nieuznawany przez władze Uniwersytet Polski. Tradycyjnym miejscem skupiającym wileńskich Polaków jest kościół pw. św. Ducha.

Grzegorz Kaczorowski