Tomsk jest 500-tysięcznym miastem położonym w azjatyckiej części Rosji, na zamarzniętych bagnach Niziny Zachodniosyberyjskiej, nad rzeką Tom – dopływem Obu. Główną oś Tomska wyznacza prospekt Lenina, przy którym skupione są banki, szkoły, urzędy miejskie oraz sklepy i hotele. Tomsk jest dużym portem rzecznym i ośrodkiem gospodarczo-przemysłowym. Większość mieszkańców to robotnicy miejscowych zakładów i kupcy. Obecnie miasto korzysta z syberyjskiego boomu naftowego.
Tomsk został założony na początku XVII wieku jako warownia rosyjska. Rozwinął się dwa stulecia później w związku z eksploatacją złota w guberni jenisejskiej i tomskiej, której był stolicą. W 1782 roku otrzymał prawa miejskie i stał się ważnym ośrodkiem handlowym. Decyzją władz miasta kolej transsyberyjska ominęła Tomsk, co spowodowało spowolnienie jego rozwoju i długoletnią marginalizację. Od 1944 roku Tomsk to stolica obwodu, który swoją powierzchnią przewyższa obszar Polski, a zamieszkiwany jest zaledwie przez milion osób. Oprócz Rosjan i Polaków żyją tutaj także potomkowie Białorusinów, Ukraińców, Łotyszy, Niemców, Mołdawian i narodów Kaukazu. Miasto stanowi ważny ośrodek naukowy, w którym działa osiem wyższych uczelni, w tym najstarszy syberyjski uniwersytet założony pod koniec XIX wieku oraz prestiżowa Politechnika (dawny Tomski Instytut Technologiczny), której wieloletnim rektorem był Polak – Mikołaj Gutowski. Miasto pełne jest studentów z całej Rosji oraz byłych republik radzieckich – Kirgistanu, Kazachstanu, Azerbejdżanu... Życie akademickie nadaje ulicom Tomska specyficzny charakter i koloryt. W mieście zwraca uwagę drewniana architektura, zdobiona misternymi ornamentami – najbardziej efektowne drewniane budynki stoją przy ulicy Krasnoarmiejskiej. Ponadto w Tomsku jest wiele ciekawych budynków sakralnych, w tym sobór św. Piotra i Pawła, sobór Objawienia, cerkiew staroobrzędowców. Pałac Ataszewa, pierwotnie rezydencja właściciela kopalni złota, mieści obecnie Muzeum Krajoznawcze. Naprzeciwko znajduje się gmach byłego więzienia NKWD i KGB, przed którym stoi pamiątkowy kamień poświęcony ofiarom represji stalinowskich. W XIX wieku Tomsk zamieszkiwało wielu Polaków, deportowanych w głąb Rosji za udział w powstaniu styczniowym (między innymi rodzice Stanisława Witkiewicza, który wraz z nimi znalazł się w Tomsku). Trafiali tu także osadnicy, zachęceni do przyjazdu na Syberię przywilejami obiecywanymi przez rosyjską administrację lub przybywający w poszukiwaniu żyznej ziemi. Obecna Polonia to w dużej mierze zasymilowani potomkowie przesiedleńców, rzadko już mówiący w języku polskim. Kilkusetosobowe środowisko polskie skupione jest wokół kościoła katolickiego, Domu Polskiego oraz Polskiego Centrum Narodowościowego „Orzeł Biały”. Polacy z Tomska prowadzą ożywioną działalność kulturalną, tworzą zespół folklorystyczny, wydają dwumiesięcznik „Dom Polski”. Na uniwersytecie istnieje Studium Języka i Kultury Polskiej, organizowane są również kursy językowe. Dzięki pomocy z kraju miejscowa Polonia utrzymuje więzi z Polską. Poza miastem, na terenie całego obwodu tomskiego, osoby o polskich korzeniach żyją w rozproszeniu. Oddalona od miasta o 200 kilometrów na północ wieś Białystok stanowi największe skupisko Polaków, ponadto zamieszkują oni między innymi Kriwaszejno, Mielnikow, Pietrowkę, Swietłyj i Kołpaszewo. Starsza generacja polskich mieszkańców regionu próbuje zachować tożsamość i tradycję narodową głównie na płaszczyźnie katolicyzmu; są odwiedzani przez polskiego wikariusza kościoła w Tomsku, dociera do nich pomoc charytatywna przekazywana za pośrednictwem Domu Polskiego. Jednak młode pokolenie – zwłaszcza w małych miejscowościach - czuje coraz luźniejszy związek z ojczyzną przodków i w niewielkim stopniu interesuje się swoją przeszłością.
Michał Bronowicki
Michał Bronowicki