Polacy na Wschodzie

Krainę nad rzeką Laudą, tworzącą trójkąt między Kiejdanami, Poniewieżem i Szawlami, znają miłośnicy prozy Henryka Sienkiewicza. Właśnie w Potopie przedstawił on laudańską polską szlachtę, której śladów szukają dzisiejsi turyści. Na początku XX wieku obszar ten zamieszkiwało 200 tysięcy osób narodowości polskiej. Stanowiło to 55 procent ludności tych ziem. Zaściankowa szlachta laudańska wiodła raczej skromny żywot i poziomem życia niewiele różniła się od chłopstwa. Charakterystyczną cechą Laudy była i jest dwujęzyczność. Duży wpływ na to miała znaczna popularność zawierania małżeństw mieszanych – polsko-litewskich, która m.in. doprowadziła do dosyć szybkiej lituanizacji ludności po 1920 roku. Dużym ciosem dla ludności polskiej były sowieckie deportacje na początku lat 40. XX wieku. Wysiedlono wtedy półtora tysiąca przedstawicieli inteligencji polskiej zamieszkującej ten obszar. Po zakończeniu II wojny światowej były masowo niszczone zaścianki, a ludzie przesiedlani do kołchozów. W ten właśnie sposób przestała istnieć tam zwarta społeczność polska. W rejonie kiejdańskim, według statystyk, mieszka obecnie około 700 Polaków (1 procent ludności). Za współczesne centrum polskie można uznać miasteczko Kiejdany, położone nad rzeką Niewiażą, w samym środku Litwy. Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z XIV wieku, a legenda głosi, że kilka wieków wcześniej w to miejsce przybył bogaty kupiec Kejdangen, który nad brzegiem Niewiaży założył niedużą wieś rybacką. Od imienia kupca ma ponoć również pochodzić nazwa obecnego miasta. Pod koniec XVI wieku Kiejdany znalazły się we władaniu Radziwiłłów i stały się siedzibą rodu i symbolem jego potęgi. Dla Janusza Radziwiłła Kiejdany były oczkiem w głowie. Zapraszał do miasta rzemieślników z Zachodu: Żydów, Szkotów, Niemców. Był to niewątpliwie najlepszy okres w historii miasta, w tym okresie Kiejdany były drugim po Wilnie najważniejszym miastem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jako że Radziwiłłowie byli również propagatorami kalwinizmu, Kiejdany stały się najważniejszym na Litwie ośrodkiem tego wyznania. W wiekach późniejszych, wskutek wojen i upadku znaczenia rodu patronów miasta, Kiejdany zatraciły swoją świetność, o której przypominają obecnie kościół luterański, klasztor karmelitów, jeden z najstarszych na Litwie gotycki kościół św. Jerzego czy barokowy kościół św. Józefa. W kościele kalwińskim zajrzeć można do krypty Radziwiłłów. W metalowych sarkofagach spoczywają tam m.in. hetman wielki litewski Krzysztof Radziwiłł „Piorun” i Janusz Radziwiłł. Przy tak zwanym Żydowskim Rynku można zobaczyć synagogi – ślad po nieistniejącej już grupie kiejdańskich Żydów. W Kiejdanach kwitnie działalność społeczności polskiej. Jako że rodziny polskie są rozproszone po całym terenie Laudy, Polacy, aby dotrzeć na spotkania z rodakami, muszą często pokonać dziesiątki kilometrów. Na początku lat 90. XX wieku w Kiejdanach i okolicy powstały koła Związku Polaków. W 1996 roku koła utworzyły oddział Związku Polaków na Litwie „Lauda”. Działa tam również Polski Zespół Pieśni i Tańca „Issa”, a także Stowarzyszenie Polaków Kiejdan. Organizacje te zajmują się m.in. przygotowaniem festynu kultury polskiej „Znad Issy”, wieczorów poetyckich, obchodów polskich świąt narodowych. Nie działa tam żadna szkoła z polskim językiem nauczania, dlatego dzieci gromadzą się w niedzielnych szkółkach języka polskiego.

Ewa Wołkanowska