Polacy na Wschodzie

Pierwsze wzmianki o mieście, przez które przebiegał szlak handlowy z Rusi, pochodzą z XI wieku. W 1391 roku Grodno otrzymało prawo magdeburskie i szybko stało się jednym z głównych miast Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od 1569 roku należało do Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Stefan Batory, prowadząc wojny w Moskwą, uczynił z Grodna swoją główną rezydencję – przyjmował tam poselstwa, zwoływał Radę Senatu. Za czasów Jana III Sobieskiego co trzeci sejm walny Rzeczpospolitej odbywał się w Grodnie – miasto zyskało wówczas nieoficjalnie status trzeciej stolicy. W ostatnim okresie I Rzeczpospolitej Grodno urosło do rangi jednego z najważniejszych ośrodków życia politycznego w kraju. Swoje siedziby pobudowali w nim Radziwiłłowie, Sapiehowie, Potoccy, Tyszkiewiczowie, Braniccy, Ogińscy i Mniszchowie. Więcej pałaców szlacheckich istniało tylko w Warszawie. W 1793 roku na grodzieńskim zamku odbył się niesławny sejm, który zatwierdził II rozbiór Rzeczpospolitej i zniósł wszystkie reformy Sejmu Wielkiego, łącznie z Konstytucją 3-go Maja. Również tam, dwa lata później, podpisał abdykację Stanisław August Poniatowski. Po klęsce insurekcji kościuszkowskiej w 1795 roku miasto przeszło we władanie Rosji. W okresie I wojny światowej było okupowane przez Niemców. Odrodzona Rzeczpospolita przejęła władzę w Grodnie w 1919 roku. Rok później miasto dwukrotnie stało się areną działań zbrojnych na froncie polsko-bolszewickim. Tego samego roku na mocy traktatu ryskiego Grodno zostało oficjalnie przyłączone do II Rzeczpospolitej. Grodno było jednym z nielicznych miast kresowych, które podjęło walkę z najeźdźcą ze wschodu. 22 września, po trzydniowej obronie, do miasta wjechały kolumny czołgów Armii Czerwonej. Po zdobyciu Grodna dokonano egzekucji 300 jego obrońców. W latach 1941–44 miasto znajdowało się pod okupacją niemiecką, która przyniosła zagładę ludności żydowskiej. 40 tysięcy Żydów początkowo uwięziono w dwóch gettach, następnie przewieziono do obozu zagłady w Treblince. W 1945 roku miasto stało się ponownie częścią ZSRR i pozostało nią aż do jego rozpadu w 1991 roku. Dziś znajduje się w granicach Republiki Białorusi. W latach 1945–47 z terenów Białorusi wyjechało ponad 270 tysięcy osób, w większości Polaków. Z powodu licznych utrudnień stosowanych przez władze białoruskie była to zaledwie połowa zarejestrowanych do repatriacji. W okręgu grodzieńskim zarejestrowały się 143 tysiące osób, z tej liczby wyjechało około 30 tysięcy. Do dziś 20 procent mieszkańców Grodna to Polacy. Po wojnie na polecenie władz sowieckich wyburzono duże fragmenty historycznego centrum miasta. W 1961 roku wysadzono najstarszy kościół grodzieński – gotycką farę ufundowaną w XIV wieku przez księcia Witolda. Z grodzieńskich zabytków przetrwały: najstarsza na Białorusi XII-wieczna warowna cerkiew św. św. Borysa i Gleba, barokowe kościoły św. Franciszka Ksawerego, oo. Bernardynów, oo. Franciszkanów i ss. Brygidek, a także Stary i Nowy Zamek oraz zbudowana w latach 1902–05 synagoga, zamknięta po wojnie, podobnie jak większość świątyń w mieście. Dzisiaj pozostałości dawnej architektury współegzystują z wszechobecnym socrealizmem i rozległymi, blokowiskami. Na placu Sowieckim (dawnym rynku) ustawiony jest pomnik-czołg, a na placu Lenina pomnik wodza rewolucji.

Magdalena Stopa